Onder de noemer ‘Trots van Brabant’ was de provincie in 2016 op zoek naar een goede herbestemming van enkele monumenten die Brabant-wijd betekenis hebben. Of Stadsherstel Breda een idee of denkrichting kon formuleren voor de bestemming van het gebouw van de Penitentiaire Inrichting de Boschpoort in Breda, alias ‘de Koepel’. Als bouwhistorisch medewerker bij Stadsherstel kwam die vraag – die nog steeds actueel is – op mijn bordje te liggen.
Er lichtte een foto op in mijn geheugen, die ik had onthouden omdat het zoveel duidelijk maakte. Een eyeopener, zogezegd. De foto is uit de begintijd van de Koepelgevangenis. Wanneer je de foto vergelijkt met de huidige situatie, ervaar je wat eigenlijk iedere Bredanaar ondervindt: de Koepel is in de loop van de jaren aan het zicht onttrokken door een hoge muur, door vele nieuwe bijgebouwen en door enkele grote kantoorgebouwen in de directe omgeving. Je kunt dit kolossale rijksmonument amper ervaren.
Stedenbouwkundig is de Koepel te beschouwen als de gevangene van Breda. ‘De bevrijding van de gevangenis’, zou een denkrichting kunnen zijn van waaruit de Koepel herontwikkeld zou kunnen worden. De ‘reclassering’ van het monument. Ik heb bij dit uitgangspunt een schets gemaakt. Nu de gevangenen zijn losgelaten, voorzien van enkelbanden, is de tijd aangebroken om de gevangenis zelf te bevrijden, de enclave open te breken en het verboden eiland weer onderdeel van het weefsel van de stad te laten zijn. Wanneer de gevangenis is bevrijd, kan worden nagedacht over de herbestemming van het meest bepalende onderdeel van de strafinrichting: de Koepel zelf. Maar eerst het grotere geheel.
Om de enclave waar de Koepelgevangenis deel van uitmaakt open te leggen voor de stad, worden grote delen van de metershoge ommuring, het prikkeldraad en de bewakingscamera’s weggehaald. Wat er wordt toegevoegd en wat er nooit is geweest, zijn tientallen bomen en de wandel- en fietspaden die over het terrein en – kan het ? – door de koepel heen leiden. Dat lijkt mij het summum van vrijheid: om onder dat immense koepeldak door te kunnen fietsen, zoals je ook dwars door het Rijksmuseum kunt fietsen. Het Boschpoort-terrein wordt ingericht als een park: het Koepelpark. De fiets- en wandelpaden refereren aan de slingerende verharding zoals die in het stadspark Valkenberg is aangelegd. De vele bomen en de vrij bewegende wegen zijn de nieuwe elementen die nodig zijn om de gevangenis te bevrijden. Het zijn de slingers om die bevrijding te vieren. Ze pakken meerdere doodlopende wegen uit de directe omgeving op en worden ‘na de val van de muur’ doorgetrokken over het terrein.
Misschien is het een idee om gebouw en stad na deze ingreep de tijd te gunnen om aan elkaar te wennen. Een reclasseringstijd, waarin de klasse van de Koepel weer kan worden ervaren, als een mooi, leeg rijksmonument waar je doorheen kunt lopen en fietsen. Een overdekte, stedelijke ruimte die de bewoners uitnodigt om er iets – of helemaal niets – te doen.
(Klik onderaan op lees verder om de volledige afbeelding te zien)